بوعلی بوعلی باب سلامتی
مشخصات گیاه شناسی اسفناج:
اسفناج در كتب طب سنتى با نامهاى «اسفاناخ»، «اسپناج»، «اسفاناج» نامبرده شده و به فارسى اسفناج گفته مىشود. به زبان فرانسوى اسفناج راEpinard و به انگليسىSpinach گويند. گياهى است از خانواده غازپايانChenopodiaceae جنسSpinacia داراى گونههاى مختلفى است و نام علمى گونه خوراكى اسفناج Spinacia Oleracea L . مىباشد.
اسفناج گياهى است يكساله و دوساله كه به احتمال قوى بومى ايران است اسفناج در روزگاران كهن در اوايل قرن پانزدهم ميلادى به اروپا راه يافته است. اسفناج كوتاه است و پربرگ، برگهاى اسفناج كمى گوشتى و پهن و نرم به رنگ سبز تيره، مجتمع نزديك به زمين كه به مصرف خوراك مىرسد و ضمنا مصارف دارويى دارد. اسفناج در مناطق معتدله مىرويد در سرماى زمستان خوب مقاومت مىكند و بهطور كلى دو نوع است نوع بهاره و نوع پاييزه.
نوع بهاره اسفناج داراى بذر خاردار گوشهدار تيز و به اسفناج انگليسى معروف است و در اوايل بهار كاشته مىشود و نوع ديگر اسفناج كه به هلندى معروف است داراى بذر گرد كروى است و خاك بسيار غنى مىخواهد و در پاييز كاشته مىشود. اسفناج چون مواد زيادى از خاك مىگيرد لذا خاك مزرعه بايد بسيار غنى و پرقوت باشد و بايد كود كافى داده شود. گياه اسفناج در مقابل خشكى و حرارت زياد محيط عاجز است و نامتحمل لذا معمول است كه بيشتر اسفناج را در پاييز مىكارند يعنى از تخم اسفناج پاييزه استفاده مىشود، زيرا در اين صورت كمى رطوبت خاك ديگر مسئلهاى نيست بلكه بايد خاك مزرعه زهكشدار باشد كه رطوبت زياد زمستان لطمهاى به گياه اسفناج نزند و اگر در مواردى از اسفناج تابستانه استفاده مىشود بايد بذر اسفناج را در زمين سايهدار تازه و مرطوب كاشت و خيلى سنگين مرتبا آبيارى كرد كه خشكى به گياه لطمه نزند. در ايران اسفناج بهاره را از اسفند تا خرداد مىتوان كاشت و بىدرنگ هر 30- 15 روز كشت را در قطعات مختلفه انجام داد تا مرتبا برگ تازه اسفناج براى برداشت در مزرعه آماده باشد. اسفناج پاييزه را معمولا در ماههاى مرداد تا آبان و اغلب پس از برداشت گندم مىكارند و برگ دادن اسفناج از اوائل آذر شروع مىشود و تا فروردين ادامه خواهد داشت.
ترکیبات شیمیای اسفناج:
از نظر تركيبات شيميايى در برگ اسفناج مقدار قابل ملاحظهاى ويتامينPP يا نيكوتين آميد وجود دارد (ويتامينPP كه نياسين نيز گفته مىشود از گروه ويتامينهاىB است).
بنابراين اسفناج داروى شفابخش براى بيمارى پلاگر است، يعنى اسفناج آنتىپلاگروز خوبى است. پلاگرا بيمارى است كه در اثر فقر يا كمى اسيد نيكوتىنيك يا نياسين در بدن انسان عارض مىشود و به صورت ضعف، تشنج، اختلال گوارش و ايجاد لكههاى قرمزى روى پوست بدن ظاهر مىگردد. به علاوه در اسفناج يد و لسيتين و كلروفيل و كاروتن وجود دارد. در برگهاى اسفناج در حدود 009/ 0 ميلىگرم در هريك صد گرم برگ ارسنيك وجود دارد. و همچنين 31/ 0 درصد اكساليك اسيد و مقدارى ساپونين در اسفناج يافت مىشود. بارانهاى ممتد مقدار ساپونين اسفناج را كاهش مىدهد. در گياه تازه اسفناج، مقدار اسيد اكساليك بيشتر است. در اسفناج تازه 934/ 0 درصد و در گياه خشك اسفناج در حدود 2/ 8 درصد اسيد اكساليك وجود دارد و با توجه به اينكه اسفناج تازه در حدود 90 درصد آب دارد، زياد بودن مقدار اسيد اكساليك در گياه تازه روشن مىشود.
ترکیبات تخم جوانه زده اسفناج:
در تخم جوانه زده اسفناج و در جوانههاى آن مقدارى آنزيمهاى جنتيوبياز و سلوبياز و ليكناز يافت مىشود در اسفناج مادهاى به نام اسپيناسين وجود دارد كه ترشحات مربوط به هاضمه را تحريك مىكند و به علاوه داراى فوليك اسيد و اسيد فسفوريك و مواد معدنى كلسيم و آهن و فسفر است.
در هريك صد گرم برگ اسفناج خام مواد زير وجود دارد:
آب 90 گرم پروتئين 3 گرم، چربى 3/ 0 گرم، هيدراتهاى كربن 5/ 3 گرم، خاكستر 5/ 1 گرم، كلسيم 93 ميلىگرم، فسفر 51 ميلىگرم، آهن 1/ 3 ميلىگرم، سديم 71 ميلىگرم، پتاسيم 470 ميلىگرم، ويتامينA 8100 واحد بين المللى، تيامين 1/. ميلىگرم، رايبوفلاوين 2/ 0 ميلىگرم، نياسين 6/ 0 ميلىگرم و ويتامينC 51 ميلىگرم. بهطورى كه ملاحظه مىشود اسفناج از نظر ويتامينB ,C ,A ، و مقدار آهن غنى است.
خواص اسفناج:
طبق نظر حكماى طب سنتى اسفناج از نظر طبيعت كمى سرد و تر و تا حدى مىتوان گفت كه نه سرد است و نه گرم، بلكه معتدل است.
برگ اسفناج خنككننده است و براى كاهش تب و ورم ريه و روده كوچك نافع است.
تخم اسفناج ملين، خنككننده و براى ورم كبد و يرقان مفيد است.
اگر برگ اسفناج با جو پوستكنده و به اصطلاح جو سفيد و روغن بادام شيرين پخته شود، براى سرفههاى خشك و تبهاى گرم اشخاص گرممزاج مفيد است و اما در مورد سردمزاجان توصيه اين است كه اسفناج پخته با گوشت پرنده چاق و چرب و برنج و ادويه نظير زنجبيل و هل و دارچين خورده شود.
اسفناج رفع تشنگى مىنمايد و سريعالهضمتر از ساير سبزىهاست و براى درد گلو و ورم ملاز يا ورم لهات (گوشت پارهاى كه از وسط انتهاى كام آويخته است و آن را اوولا نامند) نافع است و آب تخم اسفناج براى درد ناحيه قلب و درد احشا (اعضاى داخل شكم) مفيد است.
ضماد پخته اسفناج براى ورمهاى گرم و بيمارى شاشبند كه از حرارت باشد و ضماد اسفناج براى ورمهاى حاصل از گزش زنبور و سرباز كردن دمل مفيد است. مقدار مصرف عصاره اسفناج 10 گرم است.
در چين و مناطق خاور دور از اسفناج به عنوان بادشكن و ملين استفاده مىشود و ماده اسپنياسين ترشحات مربوط به هاضمه را تحريك مىكند
نکته:اسفناج چون داراى اكسالات است براى بيماران مبتلا به ورم مفاصل و سنگهاى صفراوى مناسب نيست.
