بوعلی بوعلی باب سلامتی
در كتب طب سنتى با نامهاى «عروق الصفر»، «حشيشة الصفرا»، «عروق الزعفران» و «عروق الصباغين» نام برده شده، به عربى «بقلة الخاطيف» گويند.
خطاف پرستو است و اين پرنده بسيار تيزبين است و سبب آن را اين مىدانند كه از گياه زردچوبه مىخورد، زيرا زردچوبه براى افزايش ديد چشم مؤثر است. به همين دليل يكى از نامهاى زردچوبه را «بقلة الخطاطيف» گذاردهاند.
در برخى كتب طب سنتى از جمله در تحفه، ماميران را نوع صغير گياه زردچوبه مىدانند و بنا به دليل فوق چون گياه ماميران نيز براى چشم مفيد است نام آن را حشيشة الخطاف گذاردهاند.
زردچوبه ساقه زيرزمينى يا بيخ گياهى است كه به فرانسوىCurcuma و به انگليسى نيزCurcuma وTurmeric گفته مىشود. گياهى است از خانواده زنجبيلZingiberaceae از جنسCurcuma و نام علمى آنCurcuma domestica val . و مترادفهاى آنCurcuma Longa auct . وC .longa var macrophylla Miq . مىباشد. و در پارهاى اسنادC .tinctoria را نيز مترادف براى زردچوبه آوردهاند.
توضيح: معمولا گياهشناسان مدرنC .domestica val . و عدهاى نيزCurcuma longa L . و ياC .longa auct . را نام اصلى زردچوبه ذكر مىكنند.
مشخصات::::
زردچوبه گياهى است پايا، بومى نواحى شرقى شبهقاره هند و مناطق حاره جنوبى
آسيا. ارتفاع گياه تا 5/ 1 متر مىرسد. داراى ساقه زيرزمينى (ريزوم) متورم است كه از آن چندين ساقه هوايى بيرون مىآيد. برگهاى آن سبز روشن شبيه برگ موز به درازاى 1- 5/ 0 متر كه در قسمت پايين ساقه بدون دمبرگ و در قسمت بالا برگهاى كامل ديده مىشود و ساقه گلدار آن از بين برگها خارج مىشود. گلهاى آن مجتمع و سنبله به رنگ زرد و تخم آن خيلى ريز و سياهرنگ است و اغلب تخمها بدون نطفه و عقيم هستند. تكثير آن از طريق كاشت قطعاتى از ساقه زيرزمينى سال رويش قبل يا ساقه هوايى ريشهدار آن مىباشد. منظور از ساقه هوايى ريشهدار اين است كه معمولا از كنار برگهاى قاعده ساقه مرتبا شاخههاى كوچك ضخيمى خارج مىشود كه بهطور مايل به زمين فرورفته و ايجاد ريشه مىنمايد و اين خود منشأ پايه گياه جديدى مىشود.
آب و هواى گرم و مرطوب و خاكهاى زهكشدار براى رويش آن مناسب است.
قطعات ريزوم را معمولا در عمق 8- 7 سانتىمتر و با فاصله 30 سانتىمتر از يكديگر مىكارند. قسمت مورد استفاده گياه به عنوان ادويه و از نظر خواص دارويى ريزوم يا ساقه زيرزمينى آن است كه معمولا 12- 10 ماه پس از كاشت موقع برداشت آن فرامىرسد.
از مزرعه زردچوبه بهطور متوسط در هر هكتار 12- 10 تن ريزوم تازه خام برداشت مىشود. معمولا ريزوم را پس از خارج ساختن از زمين تميز كرده ريشههاى آن را جدا نموده و خوب با آب مىشويند، پس از آن در آب جوش قرار داده كمى مىجوشانند و سپس آن را خارج كرده و پهن مىكنند تا در مدت چند روز خشك شود. در جريان تميز كردن و پاك كردن و خشك كردن معمولا تا حدود سه چهارم وزن ريزوم خام از دست مىرود.
سطح خارجى ريزوم خشكشده و آمادهشده به رنگ خاكسترى مايل به زرد يا قهوهاى مايل به زرد است. بوى آن معطر و تند و طعم آن تلخ است. اگر در دهان گذارده شود آب دهان زرد مىشود. آن را پس از قطعهقطعه كردن به دو صورت در بازار عرضه مىنمايند، يكى نوع دراز كه به شكل استوانه به طول 8- 4 سانتىمتر و به قطر 2- 1 سانتىمتر است و ديگرى نوع گرد است كه از ريزوم اوليه گياه به دست مىآيد. نوع دوم معمولا مرغوبتر است.
از نظر مصرف و كاربرد زردچوبه در روزگاران كهن در خاور دور به سبب رنگ زرد درخشان و زيبايى كه توليد مىكند در رنگرزى پارچههاى ابريشمى و پنبهاى و همچنين در خوراكها مورد توجه بوده است، اين رنگ زرد درخشان به سبب وجود ماده كوركومين در ساقه زيرزمينى زردچوبه است، در حال حاضر به عنوان ادويه معطر و همچنين رنگ آن در طبخ غذاها بسيار مورد توجه است و جزء اصلى و مهم پودر معروف كارى كه در غذاهاى تند به كار مىرود مىباشد.
براى اطلاع خوانندگان عزيز اضافه مىشود كه پودر كارى كه به عنوان ادويه تند هندى در بازار عرضه مىشود، يك پودر ساده نيست بلكه مخلوطى است از پودر يا گرد چندين گياه كه جزء اصلى آن زردچوبه است. اين مخلوط با تركيبهاى مختلف تهيه و عرضه مىشود و ممكن است از 3 نوع گياه تا 30 نوع گياه در تهيه آن مصرف شده باشد. در پودر كارى علاوه بر زردچوبه از زيره سبز، تخم گشنيز، فلفل فرنگى قرمز تند، فلفل سياه، هل، دارچين، ميخك، زنجبيل، تخم رازيانه، تخم كرفس، تخم شنبليله، جوز بويا يا ناتمگ، برگهاى خشكشده نعنا، تخم خردل، تخم خشخاش، تخم كنجد، زعفران و سرانجام برگهاى درختچه كارى استفاده مىشود.
درختچه كارى به نام علمىMurraya Koenigii است و داراى چوب بسيار سخت و برگهاى معطر است، بومى مناطق حاره شبهقاره هندوستان در دامنه جبال هيماليا مىباشد. جالب توجه اين است كه به رغم نام اين ادويه كه به گرد كارى معروف است، گرد برگهاى خشكشده كارى كمترين جزء مخلوط را تشكيل مىدهد. البته گرد كارى با 3- 2 جزء نيز با قيمت ارزانتر در بازار عرضه مىشود.
تركيبات شيميايى
از نظر تركيبات شيميايى در گزارش يكى از بررسىهاى شيميايى اين گياه چنين آمده است كه در زردچوبه گونهC .longa وجود كوركومين، تورمرون، زينجىبرون[چونگ يائوچى]، و اسانس روغنى فرّار و تورمرول، فلاندرن، كارون، كامفور، كوركومون، چربى، نشاسته، رزين و ماده رنگى كوركومين درساقه زيرزمين آن تأييد شده است [والنزوئلا].
در گزارش ديگرى آمده است كه در زردچوبه بهطور كلى ماده رنگى كوركومين، آلكالوئيد و اسانس يافت مىشود. در بيخ خشك آن در حدود 8/ 5 درصد اسانس است كه شامل يك كتون و يك الكل مىباشد و در بيخ تازه زردچوبه در حدود 24/ 0 درصد اسانس است كه در آن ماده زينجىبرين نيز وجود دارد.
اسانس بيخ زردچوبه داراى اثر كولرتيك مىباشد يعنى ترشح صفرا را از طريق كبد افزايش مىدهد و اين اثر مديون وجود پى- توليل متيل كاربينول است. ماده رنگى زردچوبه مانند يك صفرابر اثر مىكند و موجب انقباض كيسه صفرا مىشود.
گرد زردچوبه داراى خاصيت آنتىاكسيدان است و اين اثر مديون اثر فنلى ماده كوركوكين مىباشد]G .I .M .P[ . در گزارش ديگرى آمده است كه اسانس زردچوبه شامل والريانيك اسيد، كاپروئيك اسيد، سابىنن، بورنئول (از الكلها مىباشد و به نام كافور بورنئو معروف است)، تورمرول، يك ستون به نام كوركومون و در آخر يك ماده زرد قابل تبلور و محلول در چربىها به نام كوركومين مىباشد.
خواص- كاربرد
زردچوبه طبق نظر حكماى طب سنتى گرم و خشك است و از نظر خواص معتقدند كه گرفتگىها و انسداد كبد را باز مىكند و اگر 4 گرم آن با 4 گرم انيسون و سركه رقيق مخلوط و بياشامند براى استسقا و يرقان نافع است. جويدن آن در دهان براى تسكين درد دندان مفيد است، بويژه اگر كمى تفت داده شود و گرم خاييده شود.
ذرات گرد آن براى خشك كردن زخمها و رفع درد ورم آنها مفيد است. زردچوبه مضر قلب است و براى رفع عوارض آن بايد از آب ليموترش و اترج استفاده نمود.
زردچوبه
1. گياه كامل با ريشه 2. برگ 3. گلآذين
مقدار خوراك آن تا 7 گرم است.
در هندوستان از بيخ زردچوبه به عنوان ادويه معطر، محرك، تونيك، بادشكن، تصفيهكننده خون و تببر و در استعمال خارجى براى التيام زخم و در موارد دررفتگى اعضا مصرف مىشود.
در چين و ژاپن: معمولا ساقه زيرزمينى اصلى و متورم آن كه بيشتر از يك سال كهنه باشد به عنوان دارو مصرف مىشود و انشعابات جانبى ساقه زيرزمينى اصلى به عنوان ادويه در طبخ غذا مصرف مىگردد.
ساقه زيرزمينى زردچوبه از نظر دارويى براى تقويت معده و به عنوان محرك و بادشكن و براى بند آوردن خونريزى از هر نوع مصرف مىشود و داروى مؤثرى براى انواعى از يرقان و ختلالات كبدى مىباشد.
در استعمال خارجى براى التيام زخمهاى جزئى و انواعى از ناراحتىها و التهابهاى پوست به كار مىرود. ضمنا براى رسانيدن دمل نيز مفيد است. جوشانده آن براى رفع سوزش چشم و در برخى بيمارىهاى چشم نافع است. براى رفع بىنظمى در قاعدگى بسيار مؤثر است. جريان گردش خون را افزايش مىدهد و در حل كردن لخته خون يا بلادكلوتس اثر بارزى دارد. معمولا براى رفع دردهاى پشت، سينه و كمر تجويز مىشود [چونگ يائوچى]. در هند و چين به علت خاصيت ضد انعقاد خون در زردچوبه آن را در مواقع وضع حمل توصيه مىنمايند [فوكود].
در چين براى اسهال مصرف مىشود. در شبهجزيره مالايا براى رفع اسهال خونى كاربرد دارد و به علاوه براى تسكين درد روماتيسم و سرفه و سل مفيد است.
در اندونزى علاوه بر موارد فوق براى تسكين درد روماتيسم و سرفه و سل مفيد است.
در اندونزى علاوه بر موارد فوق براى معالجه سنگ در بدن و پاك كردن رحم در دوران وضع حمل نيز به كار مىرود و ضمنا به صورت غرغره براى شستوشوى دهان در موارد التهاب لثه مصرف دارد.
زردچوبه در مقابل روشنايى خيلى حساس است و رنگ خود را از دست مىدهد بنابراين بايد در محل سربسته و بىنور نگهدارى شود.
گونههاى مختلفه ديگرى از زردچوبه نيز در طب سنتى به عنوان دارو مستعمل است مانند زدوار كه در فصل جداگانهاى ذكر شده و گونه ديگرى نيز كه بيشتر در اندونزى كاشته مىشود و بهطور وحشى نيز وجود دارد و در طب سنتى مستعمل است گونهاى است كه نام علمى آنCurcuma heyneana Val .Zijp . مىباشد.
ساقه زيرزمينى اين گياه به رنگ ليمويى مخلوط با برگهاى آن براى معالجه و رفع اضافه وزن و چربى زايد زير پوست بدن خورده مىشود، در حقيقت براى رفع اضافه وزن و چاقى نافع است. شيره رقيق گياه به عنوان كرمكش و ضد انگل مصرف مىشود.
خنككننده و تميزكننده است و براى معالجه بيمارىهاى پوست مفيد است
منبع: کتاب معارف گیاهی
